Kritiek, van emeritus-hoogleraar bestuurskunde Arthur Ringeling: “De combinatie van herindelen en decentraliseren schaadt de lokale democratie.” Ook econoom Jaap van Duijn wijst op de nadelen van grootschaligheid.
Een bedrijfskundige aanpak van
gemeentelijke taken. Jarenlang was dit vaak een speerpunt van de lokale
overheid, wat ook heeft geleid tot schaalvergroting. Tot herindelingen om zo
een optimale economy of scale te bereiken. En nog steeds, terwijl dit volgens
de geleerden leidt tot minder betrokkenheid van inwoners. En tot hogere kosten.
“De laatste jaren is de lokale overheid vooral met de
private sector vergeleken”, zegt Ringeling. “Maar de bedrijfsmatige aanpak
erodeert de democratische legitimiteit van gemeenten. Het moest vooral efficiënter,
om de kosten te beperken. Daarom gingen we op zoek naar een grotere schaal. Dit
al vanaf de jaren vijftig.”
Moeizaam
Van Duijn kijkt meer door een economische bril naar de
lokale overheid. Toch is de econoom het grotendeels eens met Ringeling. “Er
bestaan ook diseconomies of scale”, vult hij aan. Van Duijn maakt wel de vergelijking
met de private sector, maar dit om te wijzen op de risico’s van schaalvergrotingen.
“Fusies gaan buitengewoon moeizaam. Uit onderzoek blijkt dat bijna 80 procent
van de fusies in het bedrijfsleven mislukt.”
Waarom? “Vaak zijn mensen te optimistisch.” Als een gemeente
groter wordt, neemt de afstand tot burgers toe. Net als de bureaucratie. Een
grotere gemeente gaat extra activiteiten ontplooien en wordt zo kwetsbaar in
financieel krappe tijden. Dat zijn de risico’s, stelt Van Duijn. Er zijn natuurlijk
wel geslaagde fusies, het kan ook voordelen hebben, maar de keuze voor een
herindeling vraagt altijd om een grondige analyse. “Groter is niet altijd
beter.”
Natuurlijk is het doel in de private sector eenvoudiger te
benoemen dan bij de gemeenten. Het gaat om geld verdienen. Om meer omzet te
winnen door nieuwe markten aan te boren, als de keuze wordt gemaakt voor
schaalvergroting. Toch stelt Van Duijn dat in het bedrijfsleven dezelfde risico’s
bestaan om de winst teniet te doen. “Kwetsbaarheid, bureaucratie en de grotere
afstand tot de klant.”
Kleinschalig
Daarom stoten bedrijven momenteel onderdelen af, ziet Van
Duijn. “Klanten hebben geen enkele voordeel van grote organisaties. Dit besef
dringt momenteel goed door in het bedrijfsleven, terwijl de fusiegolf in het
publieke domein niet lijkt af te zwakken.” Het advies: “Kijk ook naar de
voordelen van kleinschaligheid. Zet de inwoners centraal.”
Bestuurskundige Ringeling vindt dat discussies over
herindelen al decennialang eenzijdig gevoerd zijn. Het ging om 20.000 inwoners,
toen om 30.000 en jaren later zelfs om 100.000 inwoners. Het moest groter. Een zelfde
tendens zien we als het gaat om decentralisatie. Er komen steeds meer taken
naar gemeenten toe. Vorig jaar nog zei de VNG, als spreekbuis van de gemeenten,
dat zij de taken goedkoper kunnen uitvoeren.”
Dat steeds grotere gemeenten steeds meer taken uitvoeren,
leidt er volgens Ringeling toe dat inwoners vervreemden van hun gemeentebestuur.
“Dit terwijl juist de lokale overheid het aangewezen niveau is om mensen te laten
deelnemen aan de samenleving, want burgerschap is een ambt, met rechten en
plichten. Die moet je leren kennen. Dan kan het beste door binding met je
gemeente.”
Ander credo
Ringeling vindt dat we gemeente niet moeten zien als bedrijven. “Dan
wordt een ander credo leidend: de opdracht te zorgen voor the greatest hapiness
for the greatest numbers. Dan werk je echt voor het gezamenlijke belang.”
Naar mijn mening moet er onderscheid gemaakt worden tussen de optimale schaalgrootte voor bestuur en betrokkenheid van burgers en de optimale schaalgrootte voor het organiseren van ondersteunende en uitvoerende (al dan niet ambtelijke) diensten.
Niemand zal ontkennen dat afgeven van een paspoort best effici?nt op een grotere schaal dan een gemeente van 20.000 inwoners georganiseerd kan worden.