Opinie De contracterende overheid 2.0

In haar geroemde boek The Entrepreneurial State toont Mariana Mazzucato overtuigend aan dat maatschappelijke vooruitgang zeker niet altijd alleen uit de markt komt. Dit klopt ook als een bus voor gemeenten: zonder financiële steun komen veel projecten binnen de gemeentegrenzen niet van de grond.

Integendeel, juist de overheid staat vaak aan de bakermat van grote technologische doorbraken, zoals het internet, GPS en touchscreens. Stimulering vanuit de overheid is essentieel. Daar staat tegenover dat de implementatie van nieuwe technologieën in het ambtenarenapparaat – zeker op lokaal niveau – pas later op gang komt. De markt mag het concept eerst uitkristalliseren, daarna wordt het pas door de overheid omarmd. Zo ook met blockchain en smart contracts. Door de kat uit de boom te kijken worden er mogelijk wel kansen gemist. Ook voor aanbestedingen.

Al lang meer dan alleen Bitcoin

Blockchain is bekend geworden door de online valuta Bitcoin, maar wordt inmiddels veel breder toegepast. Het e-Estonia project legt bijvoorbeeld grote hoeveelheden data van Estlandse onderdanen vast in blockchain. Een Deense politieke partij gebruikt het om interne verkiezingen te organiseren en andere overheden overwegen om het zelfs voor nationale verkiezingen in te voeren. Hoewel de mogelijke impact op ons dagelijkse leven soms wel erg wordt aangedikt, laat deze diversiteit zien dat de technologie steeds meer aan terrein wint.

In essentie is blockchain simpel: het creëert online vertrouwen via een gedecentraliseerd, niet te corrumperen, register. De ‘keten’ van het register bestaat uit unieke blokken met versleutelde informatie en is in handen van een open of gesloten groep gebruikers. De decentrale opzet zorgt ervoor dat tussenpersonen, zoals een bank in het geval van valuta, overbodig worden. Bijkomstig voordeel is daarnaast dat de keten steeds uitgebreid kan worden met nieuwe blokken, maar de oorspronkelijke blokken niet kunnen worden aangepast. Dat maakt het veilig en (voorlopig) niet te hacken. Smart contracts maken gebruik van blockchaintechnologie. Deze ‘slimme’ contracten, die samenwerking tussen partijen mogelijk maken, worden geactiveerd door op basis van de ene handeling automatisch een andere handeling teweeg te brengen. Denk bijvoorbeeld aan een gedane betaling die direct een levering van een product voortbrengt zonder tussenkomst van een menselijke handeling.

Toepassing in aanbestedingen

Toepassing van blockchain in de overheidsinkoop is niet ondenkbaar. Want waarom zou deze technologie samen met smart contracts niet ook een verschil kunnen maken voor contracterende overheden? Een vergezicht: een gemeentelijke aanbesteding en de daaropvolgende gegunde overheidsopdracht die geheel draaien op blockchain en smart contracts. Het zou in ieder geval een aantal kleine en grote aanbestedingsfrustraties kunnen oplossen.

Weer de verkeerde handtekening geplaatst in de aanbestedingsstukken of gewoon helemaal een handtekening vergeten? Geen probleem, want de blockchain verifieerde de inschrijvers al automatisch. Weer een storing op een aanbestedingsplatform? Geen probleem, want de blockchain maakt het platform überhaupt overbodig. Heb je als onderaannemer jouw gedeelte van de overheidsopdracht afgerond? Geen probleem, de betaling volgt direct op basis van een smart contract. Geen inzicht in de bevoorradingsketen van een leverancier en mogelijke mensenrechtenschendingen die daar plaatsvinden? Geen probleem, blockchain maakt het makkelijker om de gegeven informatie over de status van arbeidsomstandigheden te verifiëren.

Efficiëntievoordelen liggen dus mogelijk in het verschiet, maar het is geen wondermiddel. Om de verwachtingen wat te temperen: ook blockchain vereist onderhoud met updates, toetst bijvoorbeeld niet zelf of de ingevoerde data in het register correct is, en de vraag blijft bestaan of andere vormen van code niet al dezelfde oplossingen kunnen leveren.

Zoals het toegankelijke whitepaper Juridische aspecten van Blockchain (pdf) aantoont zijn er contractuele gevolgen verbonden aan deze nieuwe vorm van samenwerken. Meer specifiek is het voor de aanbestedingspraktijk van belang om rekening te houden met bedrijfsgeheimen van inschrijvers en het risico dat het gebruik van blockchain de overheid op de lange termijn bindt aan het gebruik ervan. Recente ICT-perikelen binnen de overheid laten zien dat systeemafhankelijkheid voorkomen moet worden.

Een proeftuin

De potentie van blockchain en smart contracts lijkt er te zijn. Ook voor de gemeentelijke praktijk. Het biedt echter nog geen kant-en-klare oplossingen. Als de overheid zijn normale patroon volgt dan zal het nog even duren voordat de vruchten in de dagelijkse aanbestedingspraktijk geplukt kunnen worden. Waarom niet nu al de voordelen voor overheden verkennen, de obstakels en beperkingen benoemen en bezien hoe het de overheid kan verbeteren? Waarom niet als koploper een proeftuin starten met als titel ‘De contracterende overheid 2.0’?