Onbalans in taken en opgaven en middelen bedreigt de slagkracht van gemeenten. Dat is de belangrijkste conclusie die BDO accountants trekt uit het jaarlijkse benchmarkonderzoek Nederlandse gemeenten 2024, dat dinsdag is verschenen. Vanaf 2026 schieten veel gemeentelijke begrotingen in de min, omdat er vanaf dan vanuit het Rijk minder geld komt voor de uitvoeringstaken.
‘We kijken voor het eerst wat meer naar voren in onze benchmark Nederlandse gemeenten 2024, licht Rob Bouman, partner Audit & Assurance bij BDO, toe tijdens de perspresentatie. ‘Hierdoor kunnen we de financiële gezondheid van gemeenten beter bepalen. De onzekerheden zijn zodanig groot dat we dit jaar de vierjarige begroting 2024-2027 mee hebben genomen en verwerkt in het rapportcijfer.’
Dat rapportcijfer is hierdoor gezakt van gemiddeld 8,3 naar 7,4. Zonder de nieuwe systematiek zou het gemiddelde rapportcijfer op 8,5 zijn uitgekomen. Het leidde ook tot een groter aantal onvoldoendes van 43 gemeenten, 5 meer dan vorig jaar. ‘Als we de blik verder op de toekomst richten, zien we dat heel veel gemeenten, ruim 80 procent, vanaf 2026 tekorten blijken te begroten.’
Forse overschotten in 2022
Tot en met 2025 lijkt geld voor gemeenten nog geen probleem. De jaarrekeningen over 2022 laten zelfs forse overschotten zien en een positief resultaat van 3,7 miljard euro, tegen 1,8 miljard in 2021. Slechts 8 procent van de gemeenten had een tekort in 2022. Voor 2023 worden ook nog positieve resultaten verwacht. De begrotingen voor de jaren daarna schetsen een negatiever beeld. De tekorten lopen dan op tot ruim één miljard euro structureel vanaf 2026. ‘De taken en opgaven van gemeenten nemen toe, terwijl de financiële middelen afnemen. De balans is zoek, constateert Bouman.
Begrotingen 2024-2027 tonen somber beeld
De begrotingen voor de vierjarige periode tot en met 2027 laten zien dat 284 gemeenten vanaf 2026 in de rode cijfers raken. Het totale negatieve saldo komt dat jaar uit op 1,3 miljard euro. Het lukt 57 gemeenten nog een gezonde begroting af te leveren voor 2026. In totaal levert dat een klein positief saldo op van 0,2 mrd. Dat betekent dat het totale tekort voor 2026 uitkomt op 1,1 miljard euro. Eenzelfde tekort wordt verwacht voor 2027.
Minder middelen
In 2026 krijgen gemeenten zo’n 3 miljard euro minder uit het gemeentefonds zonder dat er taken verdwijnen. Hoewel het demissionaire kabinet inmiddels voor 2026 weer 1 miljard extra heeft toegezegd voor het Gemeentefonds, blijft de onzekerheid voor daarna groot. Er is nog geen overeenstemming over de uitwerking van de nieuwe financieringssystematiek vanuit het Rijk. ‘Een lange formatie van een nieuw kabinet kan zelfs betekenen dat gemeenten ook bij het opstellen van de begroting 2025–2028 nog geen duidelijkheid hebben over het financieel perspectief vanaf 2026,’ waarschuwt Bouman.
Focus op inhoud
De oplossing bestaat overigens niet alleen uit meer geld. Het tekort aan personeel maakt het voor gemeenten nu al lastig om de reguliere taken uit te voeren, laat staan de vele taken die nog op ze afkomen. Rijk en gemeenten moeten volgens Bouwman daarom meer dan ooit samenwerken en in gesprek met elkaar gaan over de inhoud. ‘De grote maatschappelijke opgaven als de energietransitie, woningbouw en de taken in het sociaal domein moeten centraal komen te staan. Wat hebben gemeenten nodig aan mensen en geld om dat werk te kunnen doen en is dat haalbaar? Welke partij trekt aan de bel als opgaven spaak lopen?’ De grote risico’s die volgens hem bij de lokale overheden liggen, moeten ook een zekere mate van lokale stuurbaarheid kennen. ‘Zo niet, dan gaat het afdekken van risico’s uiteindelijk ten koste van de lokale voorzieningen voor de burgers,’ legt Bouman uit.
‘Niet onnodig het zwembad sluiten’
Gemeenten worstelen met vragen als ‘moeten we nu vast sommige subsidies gaan terugdraaien om voorbereid te zijn straks?’ Of zoals wethouder Pascal van der Hek van gemeente Krimpenerwaard het verwoordt: ‘Ik wil geen zwembad sluiten als ik weet dat het na twee jaar wel weer open kan. Mijn agendapunt voor het nieuwe kabinet is daarom ‘geef financiële duidelijkheid zodat we beter kunnen sturen’.
Keuzes maken
Gemeenten moeten zich naast meer focus op de inhoud toch wel enigszins voorbereiden op een situatie waarbij er minder geld beschikbaar komt vanuit het Gemeentefonds, adviseert Bouman tenslotte. ‘Dat betekent prioriteiten stellen en realistisch begroten. Zijn de huidige taken en het huidige beleid nog steeds relevant? Gemeenten zullen keuzes moeten maken. Niet alleen gebaseerd op financiën, maar gezien de krapte op de arbeidsmarkt, ook op uitvoerbaarheid.’
Geef een reactie