Beeld: #ElkeStemTelt
De gemeenteraadsverkiezingen in maart van dit jaar zijn goed verlopen. Bij de stemming en uitslagvaststelling deden zich weinig tot geen incidenten voor, zo blijkt uit de evaluatie. Ook de historisch lage opkomst is onderzocht, maar dit levert geen harde conclusies op.
Dankzij de grote inzet van gemeenten en de vele vrijwilligers zijn de gemeenteraadsverkiezingen van 14, 15 en 16 maart 2022 goed verlopen, schrijft minister Bruins Slot van Binnenlandse Zaken in een brief over de evaluatie.
‘De organisatie van een verkiezing is normaal al een grote klus voor gemeenten,’ aldus Bruins Slot, ‘maar nu kampten ze ook nog met grote uitval van vrijwilligers door corona kort voor de verkiezingsdagen. Dat vroeg op het laatste moment veel inzet en flexibiliteit van de betrokken ambtenaren en vrijwilligers. Ik heb enorme waardering voor de inzet van al die mensen.’
Werklast neemt toe
Dat de verkiezingen goed zijn verlopen, concluderen ook de Kiesraad en de internationale waarnemingsmissies. Ook de NVVB is tevreden, maar ziet wel de werklast toenemen. ‘Afgelopen jaren zijn de taken die gemeenten moeten uitvoeren binnen het verkiezingsproces sterk gegroeid en het einde is nog niet in zicht. Na twee ongewone verkiezingen is gelukkig nu meer bekend over de veranderingen in de organisatie.’
Volgens de Nederlandse Vereniging voor Burgerzaken is duidelijk dat de huidige werklast erg groot is. ‘Tijdens de voorbereidingen en de verkiezingsdagen wordt nog meer beroep gedaan op de mensen die alles in goede banen moeten leiden. Dat maakt het steeds lastiger voldoende personen met volledige kennis van het stemproces beschikbaar te hebben tijdens de hele periode.’
Maatregelen
Vanwege de coronapandemie gold nog een beperkt aantal bijzondere maatregelen. Niet de anderhalvemeterregel, maar in de stemlokalen is zoveel mogelijk gefaciliteerd dat kiezers afstand konden houden. Ook was het op grond van de Tijdelijke wet verkiezingen covid-19 mogelijk om vervroegd in het stemlokaal te stemmen, op maandag en dinsdag.
Dat betekende volgens Bruins Slot een grote uitvoeringslast voor gemeenten. In plaats van één verkiezingsdag moesten ze er drie organiseren, waarbij de stemlokalen van 7:30 tot 21:00 uur open waren. Omdat de eerste verkiezingsdag op maandag was, dienden gemeenten in het weekend al te starten met de inrichting van stemlokalen.
Uitvoeringslast
Gemeenten vragen dan ook aandacht voor de uitvoeringslast die vervroegd stemmen veroorzaakt. In het bijzonder de ruime openingstijden van de stemlokalen, mede vanwege de beperkte opkomst van kiezers in de vroege ochtend en in de avonduren. De NVVB begrijpt het standpunt, ‘maar het ontbreekt op dit moment aan landelijke harde data om dit te onderbouwen. Bovendien kan het tussen kleine en grote gemeenten verschillen’.
Bruins Slot betrekt de bezwaren bij het nog te vormen kabinetsstandpunt over een initiatiefwetsvoorstel voor vervroegd stemmen, zo schrijft de minister. Bijna een of op de vijf stemmers maakte overigens gebruik van de vervroegde optie. ‘Het leidt vooral tot gemak omdat kiezers ruimer de gelegenheid krijgen om hun stem uit te brengen op een moment dat het uitkomt,’ schrijft Bruins Slot.
‘Ongeveer een op de tien kiezers die bij deze verkiezing vervroegd hebben gestemd, geeft aan (waarschijnlijk) niet zelf te zijn gaan stemmen als dit niet mogelijk was geweest.’
Incidenten
In drie gemeenten is aangifte gedaan van mogelijk ronselen, dan wel tegen betaling verkrijgen van volmachtstemmen. Een zaak in Bergen op Zoom is inmiddels door het Openbaar Ministerie geseponeerd. Het onderzoek in Roermond is afgerond en ligt ter beoordeling bij het OM. In Maastricht loopt het onderzoek door het OM nog.
Toegankelijkheid
Gemeenten hebben veel gedaan om te zorgen dat er voldoende stemlokalen waren en dat kiezers afstand konden houden. Ook hebben gemeenten gewerkt aan de toegankelijkheid voor mensen met een beperking. Ze hebben een stemmal met audio-ondersteuning aangeschaft, ook kon een doventolk worden ingezet.
Maar desondanks is de fysieke toegankelijkheid van stemlokalen nog niet overal op orde. Samen met de organisaties van het Actieplan Toegankelijk Stemmen werkt Bruins Slot verder aan initiatieven die bijdragen aan de verdere verbetering van de toegankelijkheid.
Processen-verbaal
Gemeenten moeten de processen-verbaal en digitale optelbestanden op hun website publiceren. De Kiesraad controleerde of de vereiste documenten tijdig op de gemeentelijke websites stonden. Voor 64,9 procent was dit het geval. Veel gemeenten hadden volgens de Kiesraad de vereiste documenten wel gepubliceerd, maar niet compleet. Ook heeft de Kiesraad de indruk dat gemeenten niet voldoende tijd hebben voor digitale publicatie, gelet op alle andere zaken die spelen kort na de dag van stemming.
De komende periode wordt volgens de minister de nauwe samenwerking met de Kiesraad, de VNG en NVVB voortgezet, om te werken aan uniforme publicatie van de processen-verbaal. ‘Vanaf de invoering van het wetsvoorstel Nieuwe procedure vaststelling verkiezingsuitslagen, zullen de werkzaamheden voor gemeenten nog verder uitgebreid worden na de verkiezingsdag(en),’ aldus de NVVB.
Ondersteuning en compensatie
Als compensatie voor de coronamaatregelen bij de raadsverkiezingen kregen gemeenten 30,4 miljoen euro van het Rijk. Onder andere voor het vervroegd stemmen, alternatieve stemlokalen en tellocaties, inzet van een vierde stembureaulid en extra personeel en overige coronamaatregelen. Deze financiële compensatie was ruimschoots voldoende.
Het ministerie ondersteunde gemeenten bij de organisatie van de verkiezingen via webinars, factsheets en inloopspreekuren. In het algemeen oordeelden gemeenten daar positief over.
Stand van zaken
In de Voorjaarsnota 2022 maakt het kabinet structureel geld vrij voor de kwaliteitsversterking van het verkiezingsproces. In een overzicht is de stand van zaken van wetsvoorstellen hiervoor te zien. Evenals welke wetsvoorstellen Bruins Slot nog zal indienen.
Lage opkomst
Met 50,99 procent was de opkomst bij de afgelopen gemeenteraadsverkiezingen historisch laag. De minister liet daarom onderzoeken hoe dit komt. ‘Er is bij nadere beschouwing geen sprake van een unieke situatie, ondanks bijzondere omstandigheden zoals de coronacrisis en de oorlog in Oekraïne.’
De lage opkomst en het niet-stemmen werden vooral bepaald door structurele factoren, blijkt uit het onderzoek De lokale niet-stemmer. Daarbij valt op dat een groot deel van de kiesgerechtigden bij sommige verkiezingen wel stemt, en bij sommige niet.
De onderzoekers merken op dat niet-stemmen niet hetzelfde is als ‘afgehaakt’ zijn. Maar gebrek aan vertrouwen in de overheid en politiek is wel een belangrijke reden om niet te stemmen. De onderzoekers hebben geen definitieve verklaring voor de lagere opkomst ten opzichte van 2018 (54,97 procent).
Opkomst bevorderen
Bruins Slot wil streven naar een betere relatie tussen kiesgerechtigden en de politiek. ‘Van de herintroductie van een opkomstplicht in Nederland ben ik geen voorstander.’ Er zijn wel suggesties voor mogelijke opkomstbevorderende aanpassingen, zoals brief-, vervroegd- en internetstemmen, timing of samenvoeging van verkiezingen, of het instellen van meer stembureaus. Maar uit onderzoek blijkt niet dat deze maatregelen per se de opkomst verhogen.
Geef een reactie