Rathenau: digitalisering zelden op agenda gemeenteraad

Gemeenten maken op dit moment volop gebruik van digitale technologie en zien steeds meer nieuwe mogelijkheden op dit terrein. Digitalisering zorgt voor grote veranderingen binnen gemeenten. Toch spreken gemeenteraadsleden maar zelden over de maatschappelijke en sociale gevolgen ervan. Dat concludeert het Rathenau Instituut, en ontwikkelde een 5-stappenplan om raadsleden op weg te helpen.

Er zijn drie belangrijke redenen waarom digitalisering zelden op de raadsagenda staat, concludeert het Rathenau Instituut in het rapport Raad weten met digitalisering. Raadsleden zouden de brede sociale en maatschappelijke impact van digitalisering nog onvoldoende doorzien. Daarnaast denken ze vaak dat ze te weinig kennis hebben om met het thema aan de slag te gaan. Ook zien ze digitalisering vaak vooral als een uitvoeringskwestie – oftewel, niet hun verantwoordelijkheid.

Maatschappelijke impact

Raadsleden ontwikkelen zo niet gemakkelijk zicht op de maatschappelijke impact van digitalisering en de mogelijkheden voor bijsturing. Gemeentelijke digitaliseringsprocessen blijken regelmatig onverwachte neveneffecten te hebben, vaak ook ongewenst.

Bijvoorbeeld in de openbare ruimte. Gemeenten kunnen via slimme lantaarnpalen niet alleen hun straten verlichten, maar ook toezicht houden op de veiligheid in buurten en de mogelijkheid bieden om elektrische auto’s en fietsen op te laden. Maar zo’n alziende paal heft de anonimiteit in de openbare ruimte en de vrijheid van burgers weer wat verder op, wat zich mogelijk kan vertalen in een afwijzende houding onder de bevolking.

Kiest de raad vervolgens tóch voor de innovatieve paal, dan leidt dit mogelijk tot gedragsaanpassingen, waardoor de interactie tussen de buurtbewoners verandert. Zo ontstaat er met de inzet van nieuwe technologie in feite ook een nieuwe sociale werkelijkheid, aldus het rapport.

Vijf stappen

Doordat gemeenteraden zich weinig over digitalisering uitspreken, ontbreekt het volgens Rathenau ‘feitelijk aan de democratische legitimatie van de beslissingen die worden genomen’. Om raadsleden enig houvast te geven bij het bepalen van de gewenste richting en impact van digitaliseringsprocessen, heeft het instituut een ‘denkraam’ ontwikkeld. Het is toepasbaar voor alle beleidsterreinen en bestaat uit vijf stappen.

1. Het expliciteren van de beleidsdoelen waar het uiteindelijk allemaal om begonnen is (digitalisering is immers een middel, geen doel).
2. Het onderscheiden van de mogelijke interventiemogelijkheden: de instrumenten waarmee de gemeente kan sturen.
3. Het inventariseren van de mogelijke effecten van digitalisering: de beoogde voordelen, de voorzienbare nadelen, en de mogelijke neveneffecten, risico’s en onzekerheden.
4. Het nagaan wat de sturingsopties zijn om verschillende resultaten te realiseren om daarmee de beleidsdoelen te dienen.
5. Het maken van een politieke keuze: het bepalen hoe te sturen op een maatschappelijk wenselijke uitkomst.

Het Rathenau Instituut schreef het rapport op verzoek van de Vereniging van Griffiers, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden en het Ministerie van Binnenlandse Zaken.