Het is van cruciaal belang dat de ontwikkeling naar meer openheid en verregaande transparantie door de overheid als een kans wordt gezien in plaats van als een bedreiging. In een democratie willen wij wel zien hoe de worst wordt gemaakt.
- Auteurs: Marco Vonk en Mark Plekker
Al weken onderhandelen onze volksvertegenwoordigers achter gesloten deuren over het formeren van een nieuwe regering. Lichtpunten van transparantie zijn de expliciete uitsluitingen die de informateur op papier liet zetten. Dan was dat in ieder geval duidelijk. Terwijl de samenleving schreeuwt om transparantie en toegankelijkheid blijft voor het overige in deze fase van de formatie volstrekt onduidelijk of en hoe onze nieuwe regering tot stand komt.
Vorig jaar kreeg deze maatschappelijke roep om transparantie en openheid juist een belangrijke impuls. Op 16 april nam de Tweede Kamer de Wet open overheid (Woo) aan. De Woo is de beoogde opvolger van de Wet Openbaarheid bestuur (Wob) uit 1980. De wet is een steun in de rug voor meer transparantie in het publieke domein, maar stuit op weerstand, zowel in de Eerste Kamer als in organisaties die met de wet te maken krijgen.
Uitgangspunt van de nieuwe wet is dat openbaarheid geen gunst is, maar een algemeen recht. De focus binnen de wet ligt op het actief ontsluiten van informatie door de overheid en veel semi-overheidsorganisaties. De Eerste Kamer heeft de wet nog niet aangenomen, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten heeft zich uitgesproken tegen de voorgestelde uitvoering van de wet en interne adviesbureau van de rijksoverheid ABDTOPconsult heeft geconstateerd dat de wet “niet uitvoerbaar (is) en tot hoge extra kosten leidt”. Op dit moment loopt een vervolgonderzoek over de gevolgen van de wet voor lagere overheden.
Toch is er meer dan voldoende aanleiding voor publieke organisaties om zich nu al te bezinnen op de toenemende vraag naar transparantie. Wacht niet op de wet. Het doel van de wet, “overheden en semi-overheden transparanter te maken, om (…) de democratische rechtsstaat, de burger, het bestuur en de economische ontwikkeling beter te dienen“, wordt op zichzelf breed onderschreven, zowel door criticasters van de wet als door belanghebbenden.
Er is daarom geen enkele reden te wachten op het formeel vaststellen van deze wet door de Eerste Kamer. Vanwege het breed gedeelde belang dat nu al aan transparantie wordt toegekend, kunnen organisaties nu al werken aan een meer proactieve houding bij het ontsluiten van informatie. Dat is een logische en wenselijke stap.
Waarom nu al werken aan meer transparantie?
Sunshine is the best disinfectant. Openheid draagt bij aan de kwaliteit van het proces. In veel gevallen zijn beraadslagingen die men liever niet openbaar ziet worden ook contraproductief. Terecht schrijven de initiatiefnemers van de wet in de memorie van toelichting: “De visie van Bismarck, volgens welke de burger niet moet willen zien hoe worsten en wetten gemaakt worden, is onverenigbaar met de moderne democratische rechtsstaat. In het openbaar bestuur gaat het er juist wél om hoe een worst gemaakt wordt”.
Procesmatige correctheid en vormelijkheid zouden daarom geen verplichting aan het einde van een procedure moeten zijn, maar kenmerkende aspecten binnen ieder proces. Ambtelijke opvattingen en oordelen die niet in de openbaarheid mogen komen zijn vrijblijvend, gemakkelijk. Ze brengen het risico met zich mee de relatie tussen overheid en burger te verharden en het vertrouwen in de democratie te beschadigen. Transparantie en een breed gedragen cultuur van openheid zijn daarentegen de meest effectieve wapens tegen de hedendaagse populistische argwaan en de bijbehorende “alternatieve” feiten.
Het wetsvoorstel Wet open overheid lijkt dan wel omstreden, maar de bedoeling er van sluit juist goed aan op de maatschappelijke roep naar openheid. De praktische bezwaren en zorgen vanuit de hoek van de VNG en overheidsadviseurs zijn gebaseerd op een achterhaald idee van verslaglegging, dossiervorming en archivering. Openheid wordt de nieuwe norm en de overheid doet er goed aan hier nu al op in te spelen. De overheid, en dan met name de gemeenten, moeten niet achter de feiten aanlopen maar juist het voortouw nemen. Lokaal bestuur heeft veel belang bij transparantie. Juist omdat deze bestuursvorm het meest nabij voelt voor burgers staat.
Ook andere sectoren, denk aan de gezondheidszorg, hebben baat bij een pro-actieve verkenning van meer transparantie en openheid in het dagelijks werk. In een poging gehoor te geven aan deze wens tot transparantie heeft de Inspectie voor de Volksgezondheid aangekondigd alle onderzoeken met ingang van 1 januari 2018 openbaar te maken. Dat heeft een stimulerende werking op het zoeken naar meer transparantie vooraf in het dagelijks werk van instellingen die de inspectie controleert.
Beoogde cultuur
Transparantie vergroot niet alleen het draagvlak, het vertrouwen en de mogelijkheden tot productieve samenwerking, maar draagt ook bij aan een fundamenteel gelijkwaardige relatie tussen de overheid en haar onderdanen. Transparantie wordt in toenemende mate een way of life voor publieke organisaties. Transparantie verandert het denken van overheidsmedewerkers over betrokkenen bij het overheidsbeleid en overheidsbeslissingen. De overheid kan en moet op dit vlak de eerste stap zetten – zonder daarmee de zorgvuldigheid uit het oog te verliezen. De kracht van de lokale democratie is af te meten aan de mate van transparantie waarmee de gemeentelijke organisatie haar diensten aanbiedt aan burgers en bedrijven.
Wat kan dit betekenen?
In de slotbeschouwing bij hun impactanalyse vragen de adviseurs van ABDTOP-consultants zich af “of het wetgevingsinstrument in deze fase het geschikte instrument is”. Dit is een terecht punt. Hoewel wetgeving een steun in de rug kan zijn voor cultuurverandering, is wetgeving noch een noodzakelijke voorwaarde, noch een garantie voor het succesvol bewerkstelligen van de beoogde omslag in denken en werken. Een proactieve houding en het eigenhandig streven naar een cultuuromslag bieden op dit vlak meer houvast.
Het is van cruciaal belang dat de ontwikkeling naar meer openheid en verregaande transparantie door de overheid als een kans wordt gezien in plaats van als een bedreiging. Dit vergt een aanzienlijke cultuuromslag. Om de benodigde cultuuromslag te bewerkstelligen adviseren deze laatste om gebruik te maken van een stapsgewijze aanpak, met pilotprojecten en concrete maatregelen binnen organisaties, om zo in kaart te brengen wat daadwerkelijk bijdraagt aan de beoogde doelstelling. Dat is veel te voorzichtig en dreigt te leiden tot het vastklampen aan een achterhaalde, paternalistische en op termijn schadelijke gewoonte van geheimzinnigheid en overbodige vertrouwelijkheid.
Over negen maanden zijn er verkiezingen voor de gemeenteraad. Daarbij draait het altijd om nabijheid en toegankelijkheid van de overheid op lokaal niveau. Er is geen enkele reden om te wachten. Want inwoners willen morgen weten hoe de worst om de hoek wordt gemaakt. Wet of geen wet.
Over de auteurs: Marco Vonk en Mark Plekker zijn politicoloog en werken als respectievelijk organisatie-adviseur en communicatie-adviseur
Geef een antwoord