Eenzaamheid, wat is dat eigenlijk?

Na het succesvolle programma Gezond Gewicht gaat Amsterdam nu ook eenzaamheid stadsbreed aanpakken. “Ik voel de dure plicht om zoveel mogelijk te doen wat echt werkt”, zegt regisseur Marijke Andeweg.

• door: Marcel van Engelen

De cijfers zijn niet mis te verstaan. Meer dan een derde van de volwassen Amsterdammers voelt zich matig eenzaam en dertien procent zelfs ernstig eenzaam, aldus een peiling van de GGD Amsterdam. De laatste groep telt zo’n 80.000 mensen. En naar verwachting zal dat aantal alleen maar verder oplopen.

Onrustbarend, niet? Marijke Andeweg reageert onaangedaan. Ze is gewend om met dit soort grote maatschappelijke problemen te stoeien. En ze heeft al wat  langer zicht op de grote sociaal-economische ongelijkheden in de stad. “Een lage opleiding blijkt steeds een belangrijke determinant te zijn”, zegt ze.

Rotterdamse daadkracht in Amsterdam
Andeweg was eerder verantwoordelijk voor de aanpak van overgewicht bij Amsterdamse kinderen, een stadsbreed programma waardoor het aandeel kinderen met gezond gewicht in enkele jaren tijd substantieel omhoog ging.

Ze maakte naam als een atypische gemeenteambtenaar, die een sterk analytisch vermogen paart aan Rotterdamse daadkracht. Andeweg (54) is een kind van Rotterdam-Zuid. Ze groeide op in de Afrikaanderwijk, een bekende achterstandsbuurt. Ja, dat speelt een rol. “Ik kijk met weinig afstand naar sociale problemen. En ik voel de dure plicht aanpakken te bouwen die echt werken. Geen window dressing, maar werkelijke, duurzame oplossingen.”

Eenzaamheid: een veelkoppig en dynamisch monster

Toen de gemeenteraad in de zomer van 2016 de ambitie formuleerde de eenzaamheid in de stad terug te dringen, met een verwijzing naar het programma Gezond Gewicht, was het geen verrassing dat Andeweg werd aangewezen als regisseur.

Samen met haar team van ongeveer tien medewerkers en talloze betrokken partijen in de stad (gedoopt tot ‘aandeelhouders’) maakte Andeweg allereerst een snapshot: een overzicht waarbij de eenzaamheid in Amsterdam in enkele maanden tijd zo grondig mogelijk in beeld werd gebracht. In de stadsdelen Zuidoost, Noord en Nieuw-West blijkt eenzaamheid een aanzienlijk groter probleem dan elders.

Factoren als werkloosheid, het overlijden van een partner, een niet-Westerse achtergrond en gezondheidsproblemen spelen een rol. Maar dergelijk categoriseringen hebben het gevaar in zich van simplificatie; ze verhullen de complexiteit van eenzaamheid.

Amsterdam liet daarom acht persona’s samenstellen, fictieve eenzame mensen met een eigen geschiedenis, die duidelijk maken hoe veelkoppig en dynamisch het probleem is. Studente Kim uit Zeeland, die geen aansluiting vindt bij medestudenten, heeft een heel ander verhaal dan de Turkse weduwnaar Abdul-Ahad, die vervreemd is geraakt van zijn kinderen.

Het moet effectiever
Het Amsterdamse plan van aanpak dat daarna werd geformuleerd moet in maart 2018 uitmonden in een bod aan de stad: concrete inzichten en advies voor een duurzaam effectieve aanpak van eenzaamheid.

Effectief en effectiever – het zijn sleutelwoorden, ze duiken voortdurend op in het plan. Andeweg wil niets afdoen aan de huidige inspanningen van de aandeelhouders, maar ze zijn te sterk gericht op het aanbieden van activiteiten en ontmoetingsmogelijkheden (output) en te weinig op de effecten daarvan (outcome). Interventies die bewezen effectief zijn en bijvoorbeeld meer uitgaan van persoonlijke activering of deskundigheidsbevordering van hulpverleners, worden nog nauwelijks ingezet.

De exacte invulling is momenteel nog volop in ontwikkeling. Maar uiteindelijk wil Andeweg concrete instrumenten aanreiken aan bijvoorbeeld huisartsen. Ook wil ze met hulp van zogenaamde outcome indicatoren zo precies mogelijk de effecten van interventies kunnen meten.

Het begint met snappen
“Maar het begint allemaal bij snappen, werkelijk snappen wat eenzaamheid is”, zegt Andeweg. Dat klinkt logisch, maar juist het verkennende werk is cruciaal en makkelijk te onderschatten tegelijk. Het is een van de lessen die ze trok uit de Aanpak Gezond Gewicht. “Wat is eenzaamheid precies? Welke factoren spelen een rol? Het is belangrijk dat je de tijd neemt om goed te verkennen en te analyseren. En dat je dat blijft doen.”

Een belangrijke vraag luidt ook: welke eenzame Amsterdammers bereiken we nu niet? “Dat zijn vaak de ernstig eenzamen. Wie zijn dat precies en welke organisaties of personen zien hen wel?”

Wat werkt tegen eenzaamheid?
Behalve dat er veel soorten eenzaamheid zijn, is niet goed bekend wat wel werkt en wat niet. Andeweg en haar team krijgen daarom hulp van Movisie, die een Wat Werkt-dossier heeft samengesteld op het gebied van eenzaamheid. Het is gebaseerd op internationale overzichtsstudies. Daaruit blijkt onder meer het belang van maatwerk (het doorgronden van individuele behoeften en mogelijkheden). Ook zijn er ‘cognitieve interventies’ in opgenomen, gericht op het veranderen van gedachtenpatronen, die nog maar nauwelijks worden ingezet.

De werkzame elementen uit het dossier zijn in Amsterdam al gebruikt bij de beoordeling van experimenten waarvoor aandeelhouders subsidie kunnen krijgen. Ook ging medio juli een verbetertool online die is gebaseerd  op het  Wat Werkt-dossier. Uitvoerders, zoals medewerkers van welzijns- en vrijwilligersorganisaties, kunnen op internet vragen beantwoorden. Op basis van hun antwoorden krijgen ze verbetertips, zodat ze methodischer en doelgerichter gaan werken.

Netwerkregisseur
Een belangrijk verschil tussen de aanpak van overgewicht bij kinderen en van eenzaamheid bij volwassenen is de rol van de gemeente. Op het eetpatroon en de beweging van kinderen heeft de gemeente zelf (enige) controle, via de jeugdgezondheidszorg, basisscholen en sportprogramma’s. “Maar eenzaamheid gaat over persoonlijk welbevinden en geluk. Daar gaan wij als gemeente niet over.”

In het nieuwe programma heeft de gemeente daarom een regisserende in plaats van een uitvoerende rol. Andeweg en haar team werken samen met enkele honderden ‘aandeelhouders’ die gezamenlijk verantwoordelijk zijn voor de aanpak van eenzaamheid, variërend van organisaties die de bestrijding van eenzaamheid in hun missie hebben, zoals Humanitas, tot de Hogeschool Amsterdam, bedrijven als TNT Post, woningcorporaties en stadsdelen. De rol van de gemeente is er een van onderzoeken, aanjagen en vooral bijeenbrengen.

De werelden van de professionals en vrijwilligers, de onderzoekers en wetenschap, en het beleid liggen mijlenver uit elkaar, zegt Andeweg. Daarin verandering brengen, onder meer door bijeenkomsten te organiseren, is haar voornaamste taak. “Niet alleen weten de mensen uit de praktijk vaak niet wat werkt, andersom kent de wetenschap de praktijk ook niet goed.”