Opinie Hoe maken gemeenten schuldpreventie effectief?

Het aantal schuldenaars en het aantal aanvragen om schuldhulpverlening blijft stijgen. Deze ontwikkeling vraagt niet alleen om effectieve schuldhulpverlening maar veel meer om effectieve schuldpreventie. Maar hoe ziet die er uit?

– SERIE Schuldhulpverlening – Nadja Jungmann

Steeds meer mensen zijn financieel kwetsbaar. Ze hebben geen financiële buffer om een grote onvoorziene uitgave te betalen, zijn niet financieel vaardig of  hechten weinig belang aan het op orde hebben van hun financiën. Dit is zorgelijk want als er eenmaal financiële problemen zijn ontstaan, dan is het vaak bijzonder ingewikkeld deze op te lossen. Ook ontstaan er heel dikwijls allerlei andere problemen.  Kortom, de meest effectieve vorm van schuldhulpverlening is misschien wel preventie! 

Maar hoe ziet effectief preventiebeleid er dan uit?
Gebruikmakend van inzichten uit de recente gedragsleer, luidt het antwoord: een mix van instrumenten gericht op het aanreiken van kennis, het aanleren van vaardigheden maar zeker ook beïnvloeden van gedrag en motivatie. Dit klinkt als een open deur, maar is het niet. In de afgelopen jaren hebben steeds meer gemeenten hun rol op het terrein van de schuldpreventie opgepakt. Zij hebben hele mooie projecten opgezet en activiteiten ontwikkeld. Deze pioniers van de preventie hebben, samen met de belangrijke bijdrage die ook het Nibud op dit vlak leverde, de basis gelegd voor een veld dat nu aan doorontwikkeling toe is. 

Want het gros van de projecten en activiteiten is gericht op kennisoverdracht en vaardigheden aanleren. Wanneer we ons rekenschap geven van recente inzichten uit de gedragsleer, dan realiseren we ons dat dit niet voldoende is. Denk in dit kader ook aan andere gedragsvraagstukken. We weten wel dat ongezond eten niet gezond is (kennis), we kunnen best gezond koken (vaardigheden), maar toch eten we te vet, te zout en te weinig groente. Of anders geformuleerd, in ons gedrag laten we vaak iets anders zien dan we in voornemens formuleren.

Dat we in ons gedrag vaak iets anders laten zien dan we in voornemens formuleren, komt niet in de laatste plaats doordat steeds duidelijker wordt dat ons gedrag in hoge mate wordt bepaald door ons onderbewuste. De kunst is om met preventiebeleid niet alleen te sturen op het aanleren van kennis en vaardigheden maar veel meer te doen aan gedragsbeïnvloeding onder meer door in te spelen op onze onderbewuste processen. Ons onderbewuste is namelijk een veel grotere factor dan we vaak denken bij het ontstaan van financiële problemen.

Voorbeelden
Voorbeelden van de manier waarop onbewuste processen een rol spelen bij het ontstaan van schuldenproblematiek zijn:

-dat we geneigd zijn de toekomst zonniger in te schatten dan reëel is (met als gevolg dat 40 procent van de Nederlanders een onvoldoende financiële buffer heeft);

– dat we ons in ons gedrag in hoge mate laten beïnvloeden door het gedrag dat we bij een ander zien (jongeren maken steeds meer en steeds hogere schulden, het gegeven dat zij dit gedrag bij elkaar zien, speelt hier een grote rol)

-dat we liever vandaag een kleine beloning krijgen dan over een tijd een grote (dus als we heel krap bij kas zitten, betalen we vaker een rekening ‘even’ niet zodat we vandaag een beetje ruimte hebben dan dat we vandaag de broekriem maximaal aanhalen zodat we over drie jaar uit de schulden zijn.

Vertaald naar schuldpreventie betekent het bovenstaande dat een effectief programma voor schuldpreventie meer vraagt dan de mooie en absoluut bruikbare projecten die we al hebben. Het vraagt ook om nieuwe projecten waarin we ons rekenschap geven van het belang van de onderbewuste processen die maken dat wij ons gedragen zoals we doen.

SchuldpreventieWijzer
Om gemeenten op weg te helpen bij het opstellen van schuldpreventiebeleid hebben CentiQ, Wijzer in geldzaken en het ministerie van SZW de handen ineen geslagen.  Met veel plezier heb ik samen met anderen voor hen de SchuldPreventiewijzer uitgewerkt. Een instrument dat bestaat uit een strategisch stuk (waarom is preventie belangrijk?), een praktisch stuk (hoe geef je vorm aan preventiebeleid?) en een database met talloze voorbeelden van bestaande preventieprojecten.

De database is toegankelijk via hun websites en de websites van de aan de schuldhulpverlening gerelateerde brancheverenigingen en kennisinstituten. Het idee is dat de database gemeenten wegwijs maakt in preventieactiviteiten die er al zijn zodat ze daar lokaal van kunnen profiteren en op kunnen voortbouwen. Door gebruik te maken van elkaars werk, kunnen we daarmee de schuldpreventie niet alleen effectiever, maar ook efficiënter maken. 

Eerder in deze serie: