Handhaving moet verder met afgeserveerde noodverordeningen

De noodverordeningen schuren met de rechtsstaat. Het kabinet wil ze daarom via een spoedprocedure vervangen door normale wetgeving. Dat plan ligt sinds gisteren op straat, waar de handhaving van coronamaatregelen toch al ingewikkeld begon te worden. 

Het zijn confronterende tijden voor ‘het gezag’. Verbaasde burgemeesters lieten in het weekeinde via Twitter weten dat ze te veel mensen zagen in stadscentra en op andere plekken. Het kabinet had eerder ook zo’n moment, toen een massa mensen zich richting de stranden begaf. ‘Mijn verstand staat werkelijk stil als je de beelden ziet,’ zei een verbijsterde premier Rutte daarover.

De minister-president dacht dat hij een ‘afspraak’ had met het land: ‘blijf zoveel mogelijk thuis, en houd afstand’. Dat ging zo niet werken, onderstreepte ook minister Grapperhaus (Justitie en Veiligheid) tijdens een persconferentie op maandag 23 maart: ‘Het kost levens. Onnodig.’ Dit was de opmaat naar de huidige noodverordeningen, die volgens NRC worden vervangen. Met spoed moet er een speciale coronawet komen.

Forse boetes

Er zouden stevige handhaving en sancties volgen. ‘Ik kan u verzekeren: voor Nederlandse begrippen worden dat forse boetes,’ zei Grapperhaus. ‘Bij bedrijven kunnen die oplopen naar 4000 euro. En bij particulieren kan het een bedrag zijn dat al gauw op de 400 euro zit.’ Aanvullend werd ook een tijdelijk verbod op het uitoefenen van bepaalde ‘contactberoepen’ afgekondigd.

Kapperszaken sloten hun deuren en ook de opgelegde uitvoering van de ‘anderhalvemetermaatregel’ door bijvoorbeeld supermarkten werd prompt nageleefd. De schrik zat erin. Maar wat was precies de juridische basis, en waar bleef de uitwerking? Daar hing dagenlang mist omheen, en critici zetten nadien almaar grotere vraagtekens bij de aanpak.

25 keer uitgewerkt

Het kabinetsbeleid moest feitelijk 25 keer worden uitgewerkt door de afzonderlijke veiligheidsregio’s, overigens niet gehinderd door democratisch gekozen gemeenteraden. Toch bleek het even zoeken naar eensgezindheid onder de voorzitters: één burgemeester voor elke regio.

Zoals over het toestaan van markten: de veiligheidsregio’s in Limburg, maar ook Zuid-Holland Zuid, wijken op dat punt met strengere bepalingen subtiel af van de rest. Toeval of niet, burgemeester Remkes van Den Haag, voorzitter van de veiligheidsregio Haaglanden, liet lopende de gesprekken voor de camera zien hoe je met een mondeling noodbevel een markt aanpakt als dat nodig is.

Breaking: Haagse Markt per direct dicht! Vrijdag kan de markt weer open met maatregelen. Er komt een deurbeleid. pic.twitter.com/JzxTTUGPlP

— Mark Kampers (@MarkWNL) March 25, 2020

Nadat de 25 eieren waren gelegd en terwijl de handhaving al plaatsvond, werd duidelijk dat overtreders in veel gevallen meteen een strafblad riskeren. De bestuurlijke handhaving die volgens Grapperhaus voorop zou staan, bleek hiermee toch vooral een strafrechtelijke aanpak, uitgevoerd door politie én buitengewoon opsporingsambtenaren (boa’s) in dienst van onder meer gemeenten.

Staatsrechtelijke kritiek

Hoogleraar Jon Schilder en zijn collega Jan van der Grinten vroegen begin april al aandacht voor het verbod ‘achter de voordeur’. Dat was grondwettelijk ‘onacceptabel’ in hun ogen. Schilder scherpte dat onlangs nog aan, vanwege het semipermanente karakter van de anderhalvemetersamenleving.

(tekst gaat hieronder verder)

Volgens Schilder staat in de Gemeentewet expliciet dat noodverordeningen in tijden van crisis alle rechten mogen beperken, behalve rechten die in de Grondwet verankerd zijn. ‘Wat in deze crisis gebeurt, is dus illegaal,’ verduidelijkte hij in Trouw. Zijn collega Wim Voermans van de Universiteit Leiden trok van leer tegen de ondemocratische totstandkoming.

Deze fundamentele kritiek wordt het kabinet nu kennelijk te heet onder de voeten. Een nieuwe spoedwet zou parlementaire betrokkenheid borgen en tevens de enige juiste grondslag bieden voor beperking van grondwettelijke rechten, als dat gerechtvaardigd zou zijn voor de bestrijding van het coronavirus.

Spoed en zorgvuldigheid

Het kabinet luistert naar de wetenschap, wat ook hier verstandig lijkt. Het uitlekken van de spoedwet is alleen iets minder gelukkig. Handhavers hadden de afgelopen dagen al hun handen vol aan uitzwermende Nederlanders. Het nieuws dat het huidige bonnenboekje min of meer in de prullenmand kan, zal het gezag er niet direct groter op maken. Vooral handhavers zonder bewapening komen op dat punt soms toch al tekort.

Iedere dag dat de spoedwet op zich laat wachten, lijkt er daardoor een te veel. Ook al omdat handhavingsproblemen kunnen bijdragen aan een heropleving van het virus, dat nu net een beetje lijkt te zijn getemd. Zo’n nieuwe piek is de grote vrees van het kabinet. Anderzijds gaat dit om gevoelige maatregelen, die serieuze afweging door het parlement verdienen.

Lokaal afwachten

Voor de veiligheidsregio’s en de gemeenten die daaronder vallen, zit er niet veel anders op dan afwachten. De noodverordeningen kúnnen weliswaar worden aangepast door de voorzitters van de veiligheidsregio’s, maar die bevoegdheid gebruiken ze vermoedelijk niet zomaar – hoogstens in geval van nood.